Rewolucja

.

.

… czyli „zapaść porządku niestabilnego”

.

.

               Teza: Dlaczego wybuchła rewolucja francuska (French Revolution), dlaczego w ogóle wybuchają rewolucje? Wszyscy znamy odpowiedzi udzielane przez filozofów, historyków i naukowców dziedzin pokrewnych: rewolucje wybuchają, bo zmianie ulegają stosunki produkcji.

.

     Tymczasem chcę postawić inną tezę: REWOLUCJE WYBUCHAJĄ, KIEDY ZAŁAMUJĄ SIĘ FINANSE PAŃSTWA. W konsekwencji, do rewolucji francuskiej by nie doszło, gdyby monarcha umiał albo chociażby chciał rządzić.

.

.

I. Społeczeństwo i porządek społeczny

.

               Rządzący są po to, żeby w społeczeństwie sprawnie następowały przepływy dóbr. Zawsze będą tacy, którzy pracują ciężko, na graniczy wydolności organizmu i tacy, którzy żyją jak pasożyty i korzystają z owoców pracy innych. Świat nigdy nie był sprawiedliwy, potęga i dobrobyt społeczeństw wynikały ze sprawności działania mechanizmów społecznych. Dopóki każdy wie co ma robić i za swoje świadczenia otrzymuje cokolwiek od społeczeństwa dopóty ustrój będzie trwał.

.

               Nie jest ważne kto, jak i przez kogo jest wykorzystywany. Nie jest ważne kto pracuje jak niewolnik, a kto korzysta z niewolniczej pracy innych. Ważne jest, żeby porządek społeczny sprawnie funkcjonował, nawet jeśli będzie to się odbywało przy skrajnym wyzysku, jaskrawej niesprawiedliwości i przy użyciu policyjnej i militarnej siły. Kiedy jasne są reguły przepływu dóbr, wówczas każdy się do nich stosuje. Człowiekowi niewiele jest potrzebne do życia i zadowolenia z niego: miska codziennej zupy, dach nad głową i trochę przyjemności z seksu – jeśli będzie to regularnie otrzymywał to nie wywoła rewolucji.

.

               Przepływ dóbr następuje przy użyciu mechanizmu pieniądza. Dopóki on krąży w służbie społecznego porządku dopóty w państwie będzie spokój. Tak długo jak zdrowe są wpływy i wydatki budżetowe tak długo państwo będzie rosnąc w siłę a społeczeństwo się rozwijać. Ostatecznie każde państwo będzie funkcjonowało tak długo jak długo wpływy budżetowe wystarczą na opłacenie stróżów jego porządku.

.

               Nie jest także ważne jakie są klasy społeczne i kto jest właścicielem środków produkcji, bo te podziały są czysto umowne i funkcjonują tylko w naszych głowach. Nie każdy chce być właścicielem, nie każdy chce nosić ciężar ryzyka utraty własności i odpowiedzialności z tego tytułu przed innymi. Ale zawsze tak długo jak pozwolimy ludziom pracować i damy im za to jeść tak długo na ulicach i w domach będzie spokój.

.

               Rewolucje następują wówczas, kiedy porządek staje się niewydolny i ustaje wymiana dóbr w społeczeństwie. Maleją wówczas wpływy podatkowe i brakuje pieniędzy na opłacenie strażników porządku, policjantów, żołnierzy, urzędników. Tak upadały imperia, z Imperium Rzymskim na czele, tak dochodziło do wybuchów rewolucji, z Rewolucją Francuską na czele.

.

               Rewolucjoniści z reguły wymachują sztandarami, na których wypisane są szczytne hasła. A to „Wolność, równość, braterstwo” i „Człowiek rodzi się wolny i równy w swoich prawach” w rewolucji francuskiej w 1789 roku, a to „Cała władza w ręce Rad!” i „Pokoju, ziemi i chleba!”, „Pokój, chleb i ziemia chłopom” w rewolucji październikowej w 1918 roku, a to „Deutschland über alles”, „Ein Volk, ein Reich, ein Führer”, „Lebensraum” przy „przewrocie” nazistowskim w Niemczech w 1933 roku, a to „21 postulatów” w strajkach „Solidarności” w 1981 roku. W tym ostatnim przypadku pierwsze na liście postulaty miały charakter ideowy: „Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych”, „Zagwarantowanie prawa do strajku”, „Przestrzegać zagwarantowanej w Konstytucji PRL wolności słowa, druku, publikacji”, ale już kolejne zdecydowanie miały charakter zdecydowanie bardziej materialny: „Podnieść zasadnicze uposażenie każdego pracownika o 2000 zł na miesiąc’, „Podnieść diety z 40 zł na 100 złotych i dodatek za rozłąkę”, „Obniżyć wiek emerytalny dla kobiet do 55 lat, a dla mężczyzn do lat 60” itd.

.

               Prawda jest jednak taka, że kobiety wyganiają mężczyzn na ulice, żeby wykarmić swoje dzieci, a mężczyźni robią rewolucje.  Taki jest powielany schemat następowania po sobie społecznych porządków. Tak były obalane największe mocarstwa i tak były ustanawiane nowe społeczne ustroje. Za każdą zmianą stały głodne dzieci i ich gniewne matki, a zmian dokonywali wygonieni z domów ojcowie. Podłożem każdych zamieszek i rewolucji był prozaiczny niedostatek, ale zawołaniem buntowników były hasła, których zdecydowana większość z nich nie rozumiała.

.

               Rewolucja francuska pochłonęła ponad 1 mln ofiar, przewrót nazistowski – 20 milionów, II wojna światowa – 50-80 milionów, komunizm – 100 milionów. Ruch Solidarności był w zasadzie bezkrwawy, może dlatego, że dotyczył kraju, który przez ostatnie trzysta lat stale drżał, żeby nie wymazano go z mapy Europy? Z zasady jednak, w historii ludzkości, wygonieni z domów ojcowie powodowali ogromne rzezie. A niekiedy zmieniali obraz świata, jak choćby Mongołowie w XII wieku.

.

.

DLACZEGO WYBUCHŁA REWOLUCJA FRANCUSKA?

.

.

II. Państwo miało się dobrze

.

               Joseph-Alphonse de Véri (1724-1799) (Joseph Alphonse de Véri) pisał w swoim Dzienniku uważanym za najlepsze źródło okresu panowania Ludwika XVI (1774-1792): „Uważam panowanie Ludwika XV za najszczęśliwszą epokę naszej historii … nigdy jeszcze Francja nie była tak bogata, nie obfitowała w tak różne manufaktury, nie była tak ozdobiona tłumem ludzi uczonych, tak dobrze zagospodarowana na wsi, tak gęsto zaludniona”.

.

               Kardynał de Richelieu (1585-1642) (kardynał Richelieu), mąż stanu, który wyniósł Francję do pozycji mocarstwowej,  mówił do Ludwika XVI: „Za Ludwika XIV nie śmiano niczego powiedzieć. Za Ludwika XV mówiono po cichu i pisano w sekrecie. Pod rządami Waszej Królewskiej Mości pisze się wszystko i mówi swobodnie” .

.

               Francja była wówczas krajem kwitnącym i pełnym rozmachu. Uchodziła za pierwszą potęgę w Europie, przynajmniej na kontynencie. Liczyła 25 milionów obywateli, to jest dwukrotnie więcej niż Anglia czy Prusy. Posiadała prawie połowę ilości monety będącej w obiegu w Europie.

.

                Za panowania Ludwika XV (1715-1774) (Ludwik XIV) uchodziła za najzasobniejsze państwo w Europie. Okres faktycznych rządów osobistych Ludwika XV (1743-1774) uważany jest za erę dobrobytu – w rolnictwie był urodzaj i zbiory były dobre, handel kwitł, wzrastała produkcja rolna i rozwijał się przemysł. Sprawami gospodarczymi król nie zajmował się jednak zupełnie – nadintendentów finansów, a potem generalnych inspektorów finansów zmieniał 24 razy, średnio co półtorej roku (10.06.1643–1647: Claude de Mesmes, comte d’Avaux, 10.06.1643–1647: Nicolas Bailleul, 18.06.1647–1648: Michel Particelli, comte d’Émery, 07.1648–1649: Charles de La Porte, duc de la Meilleraye, 1649–1650: Michel Particelli, comte d’Émery, 1649–1650: Claude de Mesmes, comte d’Avaux, 25.05.1650–1651: René de Longueil, 07.1651–1653: Charles de Vieuville, 8.02.1653–1659: Abel Servien, 8.02.1653–1661: Nicolas Fouquet, 09.1661–1683: Jean-Baptiste Colbert, 09.1683–1689: Claude Le Peletier de Morfontaine, 20.09.1689–1699: Louis Phélypeaux, hrabia de Pontchartrain, 5.09.1699-20.02.1708: Michel Chamillart, 20.02.1708-15.09.1715: Nicolas Desmarets, 1.10.1715-28.01.1718: Adrien Maurice de Noailles, 28.01.1718-5.01.1720: Marc-René de Voyer de Paulmy d’Argenson, 5.01.1720-28.05.1720: John Law, 28.05.1720-11.12.1720: Michel Robert Le Peletier des Forts, 11.12.1720-21.04.1722: Félix Le Peletier de la Houssaye, 21.04.1722-14.06.1726: Charles Gaspard Dodun, 15.06.1726-19.03.1730: Michel Robert Le Peletier des Forts, 19.03.1730-5.12.1745: Philibert Orry, 6.12.1745-30.07.1754: Jean-Baptiste de Machault d’Arnovuille).

.

               Francja posiadała drugie co do wielkości imperium kolonialne, głównie terytoria w Ameryce Północnej (Akadia-1605, Quebec-1608), Indiach Zachodnich czyli obszarze Morza Karaibskiego (Gujana Francuska-1624, Saint Kitts-1628, Gwadelupa i Martynika-1635, Saint Lucia-1650, Hispaniola czyli Haiti – 1664), Afryce Zachodniej (Senegal-1624), Indie (Chandernagore w Bengalu-1673, Pondichéry-1674, Yanaon -1723, Mahe-1725, Karikal-1739) oraz wyspy na Oceanie Indyjskim (Ile Bourbon czyli Reunion-1664, Ile Royale czyli Mauritius-1718, Seszele-1756).

.

               Najważniejsze wojny Francja toczyła z Wielką Brytanią, głównie o strefy wpływów:

.

● wojna o sukcesję austriacką (1744-48) – poza zniszczeniem porządku ustalonego traktatem westfalskim nie przyniosła istotnych zmian,

.

● wojna siedmioletnia (1756-63) – była pierwszym konfliktem o zasięgu światowym, w którym zginęło od 900.000 do 1.400.000 ludzi; Francja utraciła część kolonii na rzecz Wielkiej Brytanii i przestała być konkurującym z Wielką Brytanią mocarstwem kolonialnym:

„Wojna 7 letnia dała Anglii absolutną przewagę na morzu, jej flota dominowała na Oceanie Atlantyckim i Indyjskim (…) Powstało pierwsze kolonialne imperium brytyjskie obejmujące bezgraniczne posiadłości europejskie i władztwo mórz. Zasada równowagi sił w stosunkach europejskich, zapewniła Anglii hegemonię w świecie(..) godziła przede wszystkim we Francję – pokonanego, lecz zawsze jeszcze groźnego przeciwnika i rywala na szlakach morskich”;

.

● amerykańska wojna o niepodległość (1778-83) – Francja chcąc się odegrać na Wielkiej Brytanii po klęsce w wojnie siedmioletniej wspierała Amerykanów. Francja miała znaczny udział w pokonaniu Brytyjczyków m.in. wysłała transport broni, amunicji i mundurów na wyposażenie 9-tysięcznej armii Washingtona; wspomogła Washingtona udziałem 10.800 żołnierzy i 29 okrętów w bitwie pod Yorktown; wysłała floty admirała Charlesa d’Estaing’a oraz kontradmirała François’a Josepha Paula, markiza de Grasse Tilly (ta ostatnia wygrała ważną bitwę morską pod Virginia Capes).

.

               Pod względem sieci dróg Francja wyprzedzała wszystkie inne kraje Europy. We wszystkich krajach poza Francją drogi bite stanowiły rzadkość. Do Francji napływały w okresie XVI-XVIII wieku duże ilości srebra hiszpańskiego, pochodzące zarówno z wymiany handlowej jak i z przemytu.

.

               We Francji, jak w żadnym innym kraju, panował pogląd, że w okresie rozwoju przemysłu przedsiębiorstwa powinny być zakładane na koszt państwa. Tylko Francję było stać na taką deklarację. W latach 1739-1789 Caisse de commerce przyznała kupcom i przedsiębiorcom pożyczek na kwotę 1,3 mln liwrów, a bezzwrotnych subwencji udzieliła na kwotę 5,5 mln liwrów.

               Podobnie rzecz się miała z kompaniami zajmującymi się handlem zamorskim. Przy zakładaniu w roku 1664 Francuskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej część kapitału dostarczył rząd, zamieniając go później na darowiznę. Podobnie 10% kapitału otrzymało od króla Towarzystwo Handlu z Indiami Zachodnimi. Przy zakładaniu Kompanii Północnej w 1669 roku król zobowiązał się wpłacić jedną trzecią kapitału, a ponadto zobowiązał się przejąć straty, które mogłyby powstać w okresie pierwszych sześciu lat działalności. Kompania Handlu z Indiami w latach 1746-1756 otrzymała 90 mln liwrów subwencji.

.

     Nie było żadnego politycznego uzasadnionego powodu, żeby w tym państwie robić rewolucję.

.

.

III. Porządek społeczny

.

               Państwem rządził król, który przewodził radzie ministrów. Dodatkowo w 1302 roku powstało zgromadzenie reprezentujące przedstawicieli 3 stanów: szlachty, duchowieństwa i stanu trzeciego, czyli reszty społeczeństwa tzw. Stany Generalne. Te Stany zwoływane były zaledwie kilkukrotnie w swojej historii. Od roku 1614 roku Stany nie zbierały się, ponieważ król jednoosobowo mógł nakładać podatki i zwoływać wojsko w sposób dowolny. „Państwo to ja” – mawiał Ludwik XIV (1643–1715) (Ludwik XIV).

.

               ❶ Stan pierwszy – kler obejmował w przybliżeniu 120 tysięcy osób, w tym 139 biskupów (w 1789 roku wszyscy należeli do szlachty) i posiadał znaczny majątek ziemski – około 10% powierzchni kraju. Wpływy kleru z majątków ziemskich kilkukrotny generalny kontroler finansów i minister finansów Jacques Necker obliczał na 130 mln liwrów.

.

               Oprócz dochodów z majątków ziemskich kler otrzymywał „dziesięcinę”, zarówno w zbożach, ziemiopłodach jak i bydle. „Dziesięcina” czyli dziesiąta cześć tego co w danym roku „ziemia chłopu urodziła”, co nałożono na chłopów kapitularzami jeszcze z lat 779 i 794. Wpływy z „dziesięciny” wynosiły 100-120 mln liwrów. Z tej sumy dochodów 230-250 mln liwrów kler płacił jako daninę dla państwa zaledwie 3,5 mln liwrów. Proboszczowie otrzymywali roczne wynagrodzenie w wysokości 700 liwrów, a wikariusze – 350 liwrów.

.

               ❷ Stan drugi – szlachta liczyła około 350 tysięcy osób. Była zwolniona od podatków głównych i kwaterunku. W jej posiadaniu było około 20% powierzchni kraju. Szlachcicem zostawało się przez urodzenie, albo od 1614 roku przez nabycie ziemi. „Ta forma nabywania szlachectwa miała dla Francji szczególnie doniosłe znaczenie; w XVIII wieku roiło się tam od świeżo upieczonych szlachciców, którzy osiągnęli tę godność jedynie przez kupno dóbr szlacheckich”.

.

               Stanowiska w armii kupowano od rządu. Ceny były zróżnicowane, zależne od prestiżu jednostki wojskowej. I tak na przykład stanowisko dowódcy kompanii kosztowało od 6.000 do 14.000 liwrów, dowódcy pułku piechoty od 25.000 do 75.000 liwrów, a stanowisko dowódcy niektórych pułków kawalerii osiągało cenę 120.000 liwrów.

.

     Arystokracja, owe 4.000 rodzin towarzyszących królowi, kosztowała skarb państwa około 33 mln liwrów rocznie. Były to wynagrodzenia za sprawowanie urzędów dworskich. Oprócz tego 28 mln liwrów wypłacane było dla osób z tak zwanej Czerwonej Księgi (tajny spis  osób wynagradzanych przez Ludwika XVI). Dworak uważany był za ubogiego jeśli otrzymywał mniej niż 100.000 liwrów renty rocznej. Rodzina Polignaców otrzymywała według przekazów początkowo 500.000, a potem 700.000 liwrów renty rocznej.

     Jednocześnie arystokracja zadłuża się i rujnuje z ogromną łatwością. Biron, książę Lauzun, mając 21 lat roztrwonił 100.000 talarów, a potem zadłużył się na dalsze 2 miliony. Hrabia Clermont, mając 360.000 liwrów rocznej renty zrujnował się dwukrotnie. Książę de Rohan – Guémenée zbankrutował, a jego długi w wysokości 30 mln liwrów spłacił Ludwik XVI. Książę Orleański, największy właściciel ziemski, miał 74 mln długu. Dwaj bracia Ludwika XVI w wieku 25 lat zadłużeni byli na 9 mln liwrów.

.

               ❸ Stan trzeci czyli reszta, stanowił przygniatającą większość obywateli – prawie 25 mln. Z tego chłopów było około 20 mln, a robotników, rzemieślników, inteligentów i burżuazji około 5 mln. Do burżuazji należała ponad połowa majątku narodowego Francji. Dynamicznie przez całe stulecie rozwijały się handel i przemysł. Bezkonkurencyjny jest przy tym przemysł włókienniczy, w samym Lionie daje zatrudnienie 65.000 robotnikom. Francuskie wina i wódki, materiały i artykuły mody oraz meble sprzedawane są w całej Europie. Fabryki zatrudniają setki robotników, powstają ogromne fortuny kapitalistów.

Za Ludwika XVI wielokrotnie wzrasta liczba banków.

.

.

IV. Król i królewski dwór

.

.

           Wszystkie relacje o Ludwiku XVI (Ludwik XVI) zwracają uwagę na jego dwa szczególne upodobania: miłość do jedzenia i miłość do polowań. Niektórzy biografowie te dwie królewskie pasje uzupełniają o przesiadywania w warsztacie ślusarza Gamaina. Podkreślają przy tym ogromną niechęć króla do rządzenia państwem, po czemu zresztą nie miał ani wiedzy, ani talentu. Ludwik XVI skończył oficjalną edukację w wieku 16 lat z bardzo skromnym zasobem wiedzy o podstawach ustroju, gospodarki, finansów czy prawa. Dodatkowo, był niesympatyczny, a ze względu na stulejkę małżeństwo z austriacką arcyksiężniczką Marią Antoniną przez osiem lat było nieskonsumowane.

.

.

               Każdy zwykły królewski posiłek kosztował 500-800 liwrów. Za tą sumę wiele rodzin żyło przez cały rok. Król jadał dosyć obficie: „O 6 godzinie król dzwoni i pyta co jest na śniadanie. – Sire, jest tłuczony kurczak i kotlety. – To za mało, niech mi zrobią jajka w sosie. Sam król prezyduje przygotowaniom, zjada cztery kotlety, kurczaka, sześć jaj w sosie, plaster szynki i wypija półtorej butelki szampana. Ubiera się, wyjeżdża na polowanie i wraca z nieprawdopodobnym apetytem.” [relacja z czerwca 1787 r.]. „Fizyczne przyzwyczajenia króla wpływają nań coraz bardziej niekorzystnie: robi się coraz grubszy, a powroty z polowań pociągają za sobą tak nieumiarkowane posiłki, że aż powodujące zatratę rozsądku i niedbałą szorstkość, bardzo przykre dla tych, którzy muszą to znosić”. [„Korespondencja …”  Mercy-Argentau].

.

               W swoim prywatnym Dzienniku Ludwik XVI zapisywał najważniejsze wydarzenia. Dzień bez polowania był dla niego dniem straconym i wówczas zapisywał słówko: „rien” (nic). Za każdym razem szczegółowo zapisuje ilość upolowanej zwierzyny, łącznie za lata 1774-1787 było tego189.251 tysięcy zwierząt (słownie: sto osiemdziesiąt dziewięć tysięcy dwieście pięćdziesiąt jeden) i 1274 jelenie (przykładowo: 1774 r. – 6.757 sztuk, 1778 r. – 18.141 sztuk plus 133 jelenie, 1780 r. – 20.534 sztuki plus 128 jeleni, 1784 r. – 8.676 sztuk plus 122 jelenie).

.

.

V. Dochody i wydatki państwa

.

               Francja Ludwika XV (1715-1774) była najzasobniejszym państwem w Europie, chociaż jej władca zupełnie nie interesował się sprawami gospodarczymi. Reform niemal zupełnie nie przeprowadzano, a budżet państwa ciągnął powiększające się zadłużenie. Szczególnie dramatyczna sytuacja nastąpiła po wojnie o sukcesję austriacką (1740-1748), ale nawet wówczas w 1749 roku ustanowiony 5% podatek od dochodów został później przez króla wycofany.

.

               Kłopoty finansowe państwa pojawiły się zaraz na samym początku panowania Ludwika XV. Wówczas szkocki awanturnik i hazardzista John Law (1671-1729) przedstawił pomysł emisji pieniędzy papierowych pod zastaw ziemi, złota i srebra. Pieniądze miały służyć do spłaty zadłużenia państwa. W tym celu z inicjatywy Lawa w 1716 roku utworzono Prywatny Bank Generalny, który miał prawo emisji banknotów. Rok później Bank zakupił Kompanię Missisipi, której przyznano monopol na handel z Indiami Zachodnimi i Ameryką Północną. Zaraz potem Kompania wkroczyła na giełdę, a Bank przemianowany został na Bank Królewski (co oznaczało, że król gwarantował jego wypłacalność). Żeby przyciągnąć inwestorów działający w imieniu Ludwika XV regent Filip II Orleański mianował Lawa w 1720 roku Generalnym kontrolerem finansów. Za akcje, które miały wartość zakupową 500 liwrów po kilku miesiącach płacono już nawet 15.000 liwrów. Ostatecznie, z braku spodziewanych zysków Kompanii jej akcje straciły na wartości 97%, a Law musiał ratować się ucieczką. W 1729 roku umarł w nędzy w Wenecji. Ale we Francji zrujnowanych zostało kilkadziesiąt tysięcy osób. W chwili śmierci Ludwika XV (1774 r.) dług publiczny wynosił 93 miliony liwrów.

.

               Następcę Ludwika XV czyli Ludwika XVI otaczali wywodzący się ze szlachty dworzanie, około 4 tysięcy osób. Wydatki na utrzymanie dworu w Wersalu wynosiły około 30 mln liwrów rocznie. Sam wykaz stanowisk dworskich w Almanachu wersalskim obejmował 14.000 pozycji opisanych na prawie 140 stronach. Znaczące cięcia wydatków dworskich podjęto dopiero w 1788 roku – zmniejszono personel, sprzedano kilka zamków, zmniejszono pensje, zlikwidowano kilka agend królewskich (same pensje dworaków kosztowały 28 mln liwrów).

.

               Tajne wydatki króla, poza kontrolą Izby Obrachunkowej, wyniosły przez 15 lat przedrewolucyjnych rządów Ludwika XVI łącznie 228 mln liwrów. Największy udział miały w nich poufne wydatki ministra spraw zagranicznych – 117 mln liwrów, datki na braci królewskich – 28 mln liwrów, liczne gratyfikacje dla wsparcia arystokracji dworskiej po 100.000 i 200.000 liwrów.

.

               Prywatne wydatki króla w latach 1775-1779 wynosiły około 400.000 liwrów rocznie, potem w 1781 roku wzrosły do 700.000 liwrów, a w 1784 roku wyniosły 645.000 liwrów. Król potrafił być hojny, kiedy w zimie 1781 roku okazało się, że Maria Antonina jest w ciąży ofiarował jej klejnoty za 750.000 liwrów. Ślub Ludwika XVI, który się odbył się 16 maja 1770 roku, kosztował według przekazu plotkarskiego 20 mln liwrów, diuk de Croy obliczał tę sumę na 9 mln liwrów, a minister skarbu Terray twierdził, że było to 4 do 5 mln liwrów.

.

               Dla porównania średnie dzienne wynagrodzenie robotnika wynosiło 20 sous (czyli 1 liwr), podczas gdy funt chleba (bochenek o wadze około pół kilograma) kosztował 2 sous. Czyli za średnie dzienne wynagrodzenie można było nabyć 10 bochenków chleba. Dzień pracy najemnej wynosił z reguły 16 godzin, jedynie dla niektórych zawodów był on krótszy np. introligatorzy – 14 godzin.

               W 1789 roku robotnik w Paryżu zarabiał 30-40 sous dziennie, w lipcu funt chleba kosztował 4 sous, a na prowincji 8 sous. Spowodowane to było wyjątkowo mroźną zimą. Za równowartość przeciętnego posiłku królewskiego czyli 500-800 liwrów przeciętna rodzina mogła utrzymać się przez cały rok.

.

               Podatki płacił jedynie „trzeci stan” tj. wszyscy poza duchowieństwem i szlachtą. System podatkowy składał się z trzech głównych pozycji:

– podatku taille (na północy był to podatek od dochodu, a na południu podatek od nieruchomości),

– podatku pogłównego (capitation) płaconego według przynależności do jednej z 22 klas podatkowych (najwięcej płacił delfin czyli następca tronu – 2.000 liwrów, a najmniej żołnierze i robotnicy dniówkowi – 1 liwra),

– podatku „dwudziestego grosza” czyli inaczej 5%.

               Ponadto występowały podatki pośledniejsze takie jak podatek od soli, podatki konsumpcyjne np. od wina i alkoholi. Zbieraniem podatków zajmowała się wielka spółka zwana Ferme Générale. System był o tyle kosztowny, że prywatni poborcy podatkowi gromadzili bajeczne zyski.

.

.

VI. Budżet

.

               Po raz pierwszy budżet monarchii opublikowany został w 1781 roku przez generalnego kontrolera finansów Neckera, ale zawierał nieprawdziwe dane pozorując wyższość przychodów nad wydatkami. Charles Alexandre de Calonne (Charles Alexandre de Calonne), generalny kontroler finansów w okresie 3.11.1783-9.04.1787 podawał, że

– 50% wydatków jest przeznaczonych na obsługę długu publicznego,

– 25% na armię, flotę i dyplomację,

– 19% na publiczne cele cywilne,

– 6% na utrzymanie dworu.

.

               Pierwszy i ostatni, jakkolwiek niekompletny budżet monarchii Sprawozdanie Skarbu Państwa za rok 1788 wyszczególniał:

● wydatki – 629 mln liwrów, w tym:

– wydatki cywilne – 145 mln liwrów [23%] (z tego szkolnictwo i zapomogi socjalne – 12 mln, a utrzymanie dworu i uprzywilejowanych – 36 mln),

– wojna, marynarka i dyplomacja – 165 mln liwrów [26%] (z tego żołd 12.000 oficerów przewyższał koszty wszystkich pozostałych żołnierzy),

– obsługa długu publicznego – 318 mln liwrów [51%].

     W budżecie na rok 1789 obsługa długu miała stanowić 62%! To oznacza, że większość wpływów podatkowych szła na spłatę odsetek od zaciągniętych pożyczek – wąż zjadał swój ogon!

.

● przychody – 503 mln liwrów.

.

               Deficyt budżetowy wynosił 126 mln liwrów to jest 25% sumy budżetowej. Dla pokrycia deficytu miały być zaciągnięte pożyczki na sumę 136 mln liwrów, a więc niejako z naddatkiem.

.

.

VII. Dług publiczny

.

     Krótko przed rozpoczęciem rewolucji dług publiczny wynosił 3 miliardy 119 milionów liwrów, z czego połowa w wierzytelnościach płatnych natychmiast. Przy likwidacji starego ustroju powiększył się o kolejny miliard z nawiązką, na co składało się:

– 149 milionów na wykupienie długów kleru,ie prawa lennego,

– 100 milionów na wykup dziesięcin, które kościół oddał w użytkowanie osobom świeckim na zasadz

– 450 milionów na wykupienie zniesionych urzędów sądowych,

– 150 milionów na wykupienie urzedów skarbowych,

– 203 miliony na zwrot pobranych kaucji. Dla pokrycia wydatków ministrowie finansów wypraszali wciąż nowe zaliczki z Kasy Dyskontowej. Kasa wypuszczała w obieg papiery, z których tylko mniej niż jedna czwarta miała pokrycie w rezerwie kruszcowej. Minister finansów Necker przyznał 14 listopada 1789 roku, że „fundamenty Kasy zostały naruszone i że jest ona bliska upadku”. Ażeby umożliwić emisję kolejnych pieniędzy rozważano przekształcenie Kasy Dyskontowej w Bank Narodowy, ale pomysł ostatecznie upadł z obawy, że Bank Narodowy podporządkowany rządowi może emitować pieniądze bez kontroli.

.

     W 1789 roku dług publiczny osiągnął wielkość 5 mld liwrów czyli dziesięć razy większą niż budżet roku poprzedniego. Masa pieniądza w obiegu była dwukrotnie mniejsza i wynosiła 2,5 mld liwrów.

               Na to zadłużenie w największym stopniu składały się koszty wojny amerykańskiej, które wyniosły dla Francji około 2 mld liwrów i spowodowały podwojenie zadłużenia. Tylko w okresie sprawowania funkcji generalnego kontrolera finansów przez Charlesa Alexandre’a de Calonne’a (1783 – 1787) dług publiczny wzrósł o co najmniej 653 mln liwrów.

.

Łącznie w ciągu 15 lat rządów Ludwika XVI dług publiczny się potroił.

.

               Bankructwo państwa zbliżało się w nieuchronnie. Calonne próbował uzdrowić finanse państwa i dnia 20.08.1786 roku przedstawił królowi Plan poprawy finansów. Donosił w nim: „To, co jest niezbędne dla ratunku państwa, nie da się uskutecznić przez operacje częściowe; konieczna jest gruntowna przebudowa całości, aby zapobiec ostatecznej ruinie … Niemożliwe jest nakładanie ciągłych ciężarów, ciągłe pożyczki stały się rujnujące; nie wystarcza ograniczać się do reform ekonomicznych. Jedyne wyjście, jedyny sposób istotnego uporządkowania finansów, to odrodzenie całego państwa przez gruntowną reformę wszystkiego, co jest szkodliwe w jego ustroju„. Calonne przewidywał w najważniejszej części zastąpienie podatku „dwudziestego grosza” podatkiem gruntowym płaconym od areału ziemi przez wszystkie stany. Ponadto dług państwowy miał zostać umorzony w okresie 25 lat przez sprzedaż posiadłości koronnych. Plan przewidywał także wprowadzenia monopolu tytoniowego oraz nowych podatków: stemplowego oraz od towarów kolonialnych. Wprowadzał także elementy liberalizacji do gospodarki to jest wolny handel zbożem, zniesienie ceł wewnętrznych i niektórych podatków jak opłata maklerska i kotwiczna.

Propozycje Calonne’a nie znalazły posłuchu i król zwolnił go 20.04.1787 roku.

.

      Ostatecznie w 1789 roku Zgromadzenie Narodowe zdecydowało 508 głosami przeciwko 346 przeznaczyć olbrzymie dobra kościelne, szacowane na 3 miliardy liwrów, na zabezpieczenie długów państwowych. 19 grudnia 1789 roku powołano specjalną komisję dla emisji asygnat. Dekretem z 19 kwietnia 1790 roku zapewniono, że asygnaty „będą miały obieg monetarny wśród wszystkich mieszkańców na terenie całego kraju i przyjmowane będą na równi z gotówką we wszystkich kasach publicznych i prywatnych”.

VIII. Generalni kontrolerzy finansów

.

               W okresie rządów Ludwika XVI (10.05.1774 – 21.09.1792) generalni kontrolerzy finansów, a po wybuchu rewolucji ministrowie finansów zmieniali się nader często, w sumie było aż 25 zmian:

❶ Generalni kontrolerzy finansów

• 22.12.1769-24.08.1774: Joseph Marie Terray

• 24.08.1774-12.05.1776: Anne Robert Turgot

• 21.05.1776-18.10.1776: Jean Étienne Bernard Clugny de Nuits

• 21.10.1776-29.06.1777: Louis Gabriel Taboureau des Réaux

• 29.06.1777-19.05.1781: Jacques Necker

• 21.05.1781-29.03.1783: Jean-François Joly de Fleury

• 29.03.1783-1.11.1783: Henri Lefèvre d’Ormesson

• 3.11.1783-9.04.1787: Charles Alexandre de Calonne

• 10.04.1787-2.05.1787: Michel Bouvard de Fourqueux

• 1.05.1787-25.08.1788: Étienne-Charles de Loménie de Brienne

• 3.05.1787-31.08.1787: Pierre-Charles Laurent de Villedeuil

• 31.08.1787-26.08.1788: Charles Claude Guillaume Lambert

• 26.08.1788-13.07.1789: Jacques Necker

• 13.07.1789-16.07.1789: Joseph Foullon de Doué

• 13.07.1789-16.07.1789: Louis Auguste Le Tonnelier de Breteuil

❷ Ministrowie finansów

• 16.07.1789 – 4.09.1790: Jacques Necker

• 4.09.1790 – 4.12.1790: Charles Claude Guillaume Lambert

• 4.12.1790 – 27.04.1791: Claude Antoine de Valdec de Lessart

• 27.04.1791 – 29.05.1791: Claude Antoine de Valdec de Lessart

• 29.05.1791 – 24.03.1792: Louis Hardouin Tarbé

• 24.03.1792 – 13.04.1792: Étienne Clavière

• 13.04.1792 – 18.06.1792: Antoine Duranton

• 18.06.1792 – 29.07.1792: Jules-Émile-François-Hervé de Beaulieu

• 29.07.1792 – 10.08.1792: Joseph Delaville-Leroulx

•10.08.1792 – 13.06.1793: Étienne Clavière

.

.

IX. Agonia

.

     W maju 1789 roku Ludwik XVI zwołał Stany Generalne, które nie zbierały się od 1614 roku. Ale było już za późno, żeby znalazł jakikolwiek posłuch. Stany przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe, które zniosło podział społeczeństwa na stany.

.

     11 lipca 1789 król zdymisjonował Neckera, a następnego dnia ta wieść rozniosła się po Paryżu. Agenci giełdowi natychmiast zamknęli giełdę w obawie przed krachem, ale i tak nie zapobiegli spadkowi wartości papierów kasy dyskontowej o 100 liwrów.

.

.

    We wrześniu sytuacja stawała się coraz bardziej dramatyczna – podatków już niemal nikt nie płacił. Pożyczkę państwową zaplanowaną na 30 mln liwrów udało się subskrybować zaledwie na 3 miliony – aż dziw, że jeszcze znaleźli się naiwni gotowi pożyczać królowi pieniądze. Nawet wtedy jednak Ludwik XVI ani myślał o zmianach ustrojowych: „Nigdy nie pozwolę na ograbienie mojego duchowieństwa i mojej szlachty”.

.

     Kiedy zabrakło pieniędzy na opłacenie aparatu państwowego to ten aparat zwyczajnie przestał działać: żołnierz nie walczył, sędzia nie sądził, urzędnik nie administrował, ani strażnik nie pilnował. Chłopi odmawiali pracy na rzecz szlachty i Kościoła, dochodziło do podpaleń zamków i posiadłości dworskich. Nikt nie chciał bronić porządku, który z braku wpływów finansowych przestał istnieć. Ustała wymiana dóbr w społeczeństwie.

.

     O losie Ludwika XVI zadecydował Konwent Narodowy, wyłoniony w sierpniu 1792 roku na mocy powszechnego prawa wyborczego drogą dwustopniowego głosowania. 17 stycznia 1793 roku na obecnych 721 posłów, przy wymaganej większości 361 głosów, za karą śmierci opowiedziało się 366 posłów, 34 posłów opowiedziało się za karą śmierci z zastrzeżeniami, a 321 głosów padło za karą wygnania lub więzienia. Dzień później ponowiono głosowanie i za karą śmierci bez żadnych warunków opowiedziało się 387 posłów. W ostatnim głosowaniu 19 stycznia za karą śmierci opowiedziało się 380 posłów przy 690 obecnych. W dzień później na szafocie powiedział: „Umieram niewinnie, przebaczam mym wrogom, pragnę by moja krew przyniosła pożytek Francuzom i uśmierzyła krew Boga”.

     Królowa Maria Antonina zgilotynowana została 16 października tego samego roku. Z dwojga królewskich dzieci syn Ludwik Karol zmarł 8 czerwca 1795 roku, najprawdopodobniej wskutek wycieńczenia. Córka umarła bezpotomnie w 1851 roku.

.

Zanim nadejdzie nowy porządek milion ludzi straci życie, bo na tyle szacowana jest łączna liczba ofiar rewolucji francuskiej. Oprócz tych, którzy zostali zgilotynowani spora część unicestwiona została w aktach ludobójstwa. Wojska republikańskie wymordowały około 200.000 rebeliantów z Wandei głównie ładując ich na płaskodenne statki do przewożenia niewolników i topiąc je w Atlantyku; potem statek wyciągano i był gotowy do ponownego użycia.

.

.

X. Postscriptum

.

     Katastrofa finansów państwa zazwyczaj powoduje zmiany ustrojowe albo co najmniej śmierć tych, którym przypisuje się odpowiedzialność za taki stan rzeczy. Zanim nadeszła era Napoleona z tych powodów został zgilotynowany Robespierre, a potem odsunięty od władzy Dyrektoriat.

.

● Okres Robespierre’a (Maximilien Robespierre) (od zgilotynowania króla 21 stycznia 1793 roku do zgilotynowania Robespierre’a 28 lipca 1794)

.

     Sławę przyniosły mu przemówienia przeciwko karze śmierci w okresie kiedy był jeszcze prostym deputowanym Stanu Trzeciego w Stanach Generalnych. Faktycznie sprawował władzę po wygłoszeniu wielkiej mowy za skazaniem na śmierć Ludwika XVI. Wprowadził radykalne reformy społeczne m.in. sprzedał chłopom ziemię zabraną Kościołowi czym sfinansował utrzymanie milionowej armii. Tabela obok pokazuje narastającą wielkość rynku pieniężnego i malejącą wartość asygnat.

.

     W grudniu 1789 roku Zgromadzenie Narodowe, czyli „parlament” będący kontynuacją dawnych Stanów Generalnych, podjęło decyzję o znacjonalizowaniu dóbr kościelnych. Następnie te dobra posłużyły za zabezpieczenie emisji oprocentowanych asygnat (w rok później pozbawiono oprocentowania). Emisją zajmowała się Caisse l’Extraordinaire, która nie podlegała królowi, a jedynie Zgromadzeniu Narodowemu.

.

     Władze lokalne również emitowały swój pieniądz – billetes de confidence. Na przełomie 1792/1793 zakazano jednak ich dalszej emisji, a istniejące bilety spalono.

.

     Dla pokrycia wydatków asygnaty produkowano w coraz większych ilościach, po kilku latach straciły zupełnie wartość.  W ciągu 7 lat ilość „pieniądza” wzrosła 275 razy!

..

     Drukowanie coraz większej ilości asygnat było drogą donikąd. Ostatecznie polityka fiskalna prowadzona przy przyzwoleniu Robespierre’a poniosła porażkę, a on sam został w jej konsekwencji zgilotynowany!

.

.

● Okres Dyrektoriatu (Dyrektoriatu) (od utworzenia 2 listopada 1795 do zamachu stanu Napoleona 9 listopada 1799)

.

     W kwietniu 1795 roku liwra zastąpił frank, ale początkowo wyłącznie jako jednostka rozrachunkowa.

.

     Ciężar wyprowadzenia państwa z zapaści finansowej wziął na siebie Dyrektoriat czyli pięcioosobowy rząd, który sprawował władzę w okresie po zgilotynowaniu Robespierre’a do zamachu stanu Napoleona. W lutym 1796 roku zastąpił asygnaty innym pieniądzem papierowym – mandatami terytorialnymi, które w następnym roku wycofano i zastąpiono pieniądzem kruszcowym. Z braku pokrycia mandatów kruszcem we wrześniu 1797 roku Dyrektoriat ogłosił słynne bankructwo 2/3. Oznaczało to, że jedynie jedna trzecia zobowiązań państwa zostanie zapłacona, pozostałe anulowano.

.

     Tym sposobem kraj został wyprowadzony znad przepaści kosztem wierzycieli, ale Dyrektoriat utracił społeczną wiarygodność i stał się mocno niepopularny. W efekcie w listopadzie 1799 został obalony w wyniku zamachu stanu Napoleona (Napoleon Bonaparte).

.