Dlaczego piszę o Hitlerze? Wszyscy wiemy, że był ucieleśnionym złem. Roztaczał przed Niemcami wspaniałe perspektywy nie bacząc, że buduje je na krzywdzie, wyzysku i ludobójstwie innych narodów. Ostatecznie przegrał i został potępiony. Wielu przed nim miało więcej szczęścia i historia nie oceniła ich tak jednoznacznie.
Na przykładzie Hitlera chcę pokazać, że pieniądz jest sprawą wiary. Niemcy poniosły największe koszty ekonomiczne podczas I wojny światowej. Zostały jednak pokonane i wielu Niemców straciło swoje majątki. W dodatku utraciły kolonie i przyszło im płacić reparacje za spowodowane innym narodom szkody. Krótko potem, inflacja w 1923 r. była największą w dziejach ludzkości w okresie pokoju (30.000.000.000%) i po raz kolejny zabrała im dobytek życiowy.
Kryzys lat 1929-1933 w Niemczech był znacznie bardziej dotkliwy niż w innych państwach. Bezrobocie i spadki produkcji biły tragiczne rekordy. Banki nie wypłacały zachowanych przez nielicznych oszczędności. Rezerwy złota w banku centralnym spadły o 85% i Niemcy znalazły się na granicy bankructwa. Republika Weimarska była państwem pobitym, słabym, zrujnowanym i kontrolowanym przez państwa Ententy. Gospodarka nękana ogromnym bezrobociem i wstrząsami społecznymi znajdowała się na skraju rozpadu.
A jednak po dojściu Hitlera do władzy w ciągu zaledwie kilku lat zwielokrotniono produkcję i zanotowano znaczący brak rąk do pracy. I to pomimo, że emisja niemieckiego pieniądza była pod znacznym wpływem wrogich Niemcom państw Ententy. Wzrost gospodarczy był w Niemczech bez porównania większy niż w innych krajach – nikomu nigdy wcześniej ani potem nie udało się w tak krótkim czasie osiągnąć tak znacznego wzrostu gospodarczego. Naziści wybudowali obiekty, dużej ich części nie ukończono, których skala przewyższała wszystko co ludzkość wybudowała wcześniej. Niemieckie wojska podbiły tak dużą połać Europy jakiej nie udało się nigdy wcześniej nikomu. Wreszcie, Hitler miał poparcie swojego narodu jakiego nie doświadczył przed nim żaden inny przywódca. Taka jest opinia historyków.
Skąd miał pieniądze? W jaki sposób finansował te działania, bo przecież wymagały one potężnych nakładów? Postaram się te procesy wyjaśnić, opowiem o iluzji pieniądza …
Niemcy przegrały rywalizację o kolonie
Do roku 1913 w Europie nie występowały ograniczenia w przepływie osób, kapitałów, ani w wymianie walut, a udział jej eksportu w światowym PKB przekraczał 12% (powtórnie wielkość tą osiągnięto dopiero w 1973r.). Europa kontrolowała ponad dwie trzecie powierzchni świata. Wszystkie ważniejsze decyzje dotyczące świata zapadały w stolicach Europejskich.
Imperium Brytyjskie było zamieszkane przez ok. 400–500 mln ludzi (to stanowiło blisko 25% populacji świata) i miało powierzchnię 36,6 milionów km² (1922 r.), a Imperium Francuskie miało powierzchnię 10,6 mln km² i zamieszkane było przez prawie 100 mln mieszkańców. Imperium brytyjskie zajmowało powierzchnię 125 razy większą od Wielkiej Brytanii, Imperium Francuskie – 19 razy większe od obszaru Francji, Imperium Holenderskie 55 razy większe od obszaru Holandii, Imperium Belgijskie 78 razy większe od obszaru Belgii, w Imperium Portugalskim sama Angola była 23 razy większa od Portugalii . Na tle tych państw Niemcy prezentowały się mizernie, w Afryce miały jedynie Togo, Kamerun, Afrykę Południowo–Zachodnią i Niemiecką Afrykę Wschodnią (Tanganika oraz Rwanda-Urundi), a poza tym niewielkie terytoria w Azji południowo-wschodniej. Ta sytuacja była wynikiem opóźnionego przystąpienia Niemiec do rywalizacji o kolonie. Niemcy zaczęły pozyskiwać kolonie dopiero po zjednoczeniu, w okresie kanclerstwa Otto von Bismarcka (1862-1890).
A kiedy wybuchła wojna I wojna światowa Niemcy poniosły największe jej koszty
Niemcy przegrały I wojnę światową. Przegrały, choć nie zostały pokonane. 11 listopada 1918 r. podpisały zawieszenie broni, choć działania wojenne toczyły się poza terenem Niemiec. Wojska niemieckie w tym czasie okupywały obce kraje.
Straty wojenne Niemiec były bolesne. Przy 11 mln zmobilizowanych niemieckie straty wynosiły 7,1 mln żołnierzy, z tego 1,8 mln poległych, 1,2 mln jeńców i zaginionych, 4,4 mln rannych.
29. czerwca 1919 r. zawarty został traktat wersalski. W jego wyniku Niemcy utraciły 70,5 tys. km² własnego terytorium (około 13% ze stanu sprzed wojny) i 6,5mln ludności (ok. 10%), a tym samym 3/4 wydobywanego żelaza, prawie połowę węgla, 3/4 cynku i połowę cyny. Niemcy utraciły także wszystkie kolonie, które następnie państwa alianckie podzieliły między siebie (głównie Anglia i Francja). Zostały rozbrojone, ograniczona liczebność i uzbrojenie ich armii, musiały oddać zwycięzcom większość floty handlowej i na pięć lat otworzyć swój rynek na import towarów bez wzajemności.
Koszty finansowe wojny w latach 1914-1918 wyniosły dla Niemiec ok. 37,8 mld dolarów i były największe ze wszystkich państw walczących (dla porównania Wielka Brytania-35,3mld dol., Francja-24,3, USA-22,6, Rosja-22,3, Austro-Węgry-20,6, Włochy-12,4). Dla sfinansowania działań wojennych Niemcy sprzedały także największe zapasy złota wartości 599 mln dolarów (dla porównania Wielka Brytania jedynie 205 mln dolarów, a Francja – 122 mln dolarów).
Finansowaniu wojny służył też druk dodatkowego pieniądza. Nie drukowano jednak banknotów banku centralnego (bo je należałoby po wojnie zwrócić), ale emitowano sygnowane przez rząd tzw. „bilety walutowe” (Reichskrankenscheinen). Także wiele niemieckich miast emitowało swój własny pieniądz (Notgeld). Ponadto poczynając od sierpnia 1914 r. Niemcy regularnie w półrocznych odstępach otwierały 10 kolejnych subskrypcji pożyczek wewnętrznych. Ani Reichskrankenscheiny, ani Notgeldy, ani subskrypcje pożyczek wewnętrznych nie zostały nigdy obywatelom zwrócone. W ten sposób wiele niemieckich gospodarstw domowych straciło bezpowrotnie gromadzony latami dorobek. Spośród wszystkich krajów walczących najbardziej pogorszyło się materialne położenie ludności w Niemczech (przykładowo spożycie mięsa na osobę wynosiło w latach 1912-13 – 4,2kg/miesiąc, a w roku 1916 – 1,0kg/miesiąc) .
Wkrótce też dokonano rachunków zniszczeń. Towarzyszyło im zawołanie premiera Francji Georgesa Clemencau: „Niemcy zapłacą”. Straty państw Ententy wynosiły według ich szacunków 125 mld dolarów (520 mld marek w złocie). Była to suma w tamtych czasach astronomiczna i niemożliwa do spłacenia, szczególnie że Niemcy były jedynym krajem w którym produkcja przemysłowa znacząco zmalała; jeśli przyjąć, że w 1913 r. wynosiła ona 100%, to w 1918 r. spadła do 57%, a w 1923 r. – 47% (dla porównania w Japonii wzrosła niemal czterokrotnie). Niemcy były także jedynym państwem, w którym znacząco zmalał eksport (1913-10,2mld DM, 1923-6,1mld DM), wszystkie inne państwa odnotowały wzrost eksportu, niektóre nawet kilkakrotny.
Ostatecznie w 1921 r. kwotę odszkodowań wojennych Niemiec ustalono na 31,5 mld dolarów. A kiedy Niemcy nie wywiązywały się terminowo z tych zobowiązań Francja i Belgia zajęły w styczniu 1923 r. Zagłębie Ruhry w celu pobrania odszkodowań w naturze.
Rekordowa inflacja pożarła majątki Niemców
Po zakończeniu wojny w Niemczech narastała inflacja. W 1923 r. osiągnęła ona astronomiczne rozmiary – wynosiła 30.000.000.000%. Był to absolutny rekord świata wszechczasów okresu pokoju (równie wielkie inflacje wystąpiły w okresie II wojny światowej i tuż po niej w Grecji w latach 1943-44 oraz na Węgrzech w latach 1945-46). Pod koniec tego okresu w Niemczech wypłat dokonywano w walizkach pełnych banknotów dwa razy dziennie w celu minimalizacji spadku wartości pieniądza w czasie. W listopadzie 1923 r. wprowadzono tzw. Rentenmarkę przy wymianie 1 do 1.000.000.000.000 (1bln). W wyniku tej hiperinflacji i wymiany pieniądza gospodarstwa niemieckie ponownie poniosły dotkliwy uszczerbek na dorobku życiowym.
Krótko potem, w 1925 r. Niemcy przeżyły kolejne załamanie gospodarcze związane z reformą walutową Hjalmara Schachta. Upadło wiele przedsiębiorstw i znacząco wzrosła liczba bezrobotnych.
Wielki Kryzys (1929-1933) najdotkliwszy był dla Niemiec
W latach 1924-1929 nastąpiło krótkie ożywienie w gospodarce światowej. Światowa produkcja przemysłowa wzrosła wówczas średnio o 45% w stosunku do poziomu sprzed wybuchu wojny (1913 r.). Największe wzrosty odnotowano w Japonii (5,15 razy) i USA (1,75 razy). W Niemczech jednak produkcja przemysłowa w 1929 r. zaledwie wróciła do poziomu z 1913 r. Po krótkim ożywieniu przyszedł Wielki Kryzys (1929-1933).
W Niemczech przebiegał on znacznie ostrzej niż innych krajach. W latach 1929-1932 produkcja przemysłowa Niemiec spadła o ok. 40%, obroty handlu zagranicznego o ok. 60%, wydobycie rud żelaza o ok. 70%, a produkcja stoczniowa nawet o ok. 80%. Rezerwy złota stopniały z 2,39 mld marek do 1,36 mld marek. Bezrobocie osiągnęło 30%, wzrosło z 1,9mln w 1928 r. do ponad 6 mln w 1932 r. i 1933 r. Bez stałej pracy pozostawała niemal połowa osób zdolnych do pracy. Nawet wśród członków związków zawodowych wzrosło z 9% (czerwiec 1929 r.) do 43% (czerwiec 1932 r.). W latach 1929-1934 eksport i import Niemiec zmalały ponad trzykrotnie.
W 1931 r. odczuto w Niemczech załamanie walutowe. W ciągu kilku miesięcy odpływ walut wyniósł ponad 4mld marek, co doprowadziło do wielkiego krachu bankowego. Poziom zapasów złota w banku centralnym spadł z 2,2mld (30.01.1931) do 1,3mld (15.07.1931). Pokrycie marki obniżyło się z 56% do 36% . W lipcu 1931 r. przerwano na dwa dni (14 i 15) wszelkie wypłaty z banków, po czym wznowiono je w bardzo ograniczonym zakresie. Przez cały okres kryzysu (1929-1933) spadek ilości złota i rezerw walutowych w niemieckim banku centralnym był jeszcze bardziej dramatyczny: z 2,6mld marek do 409mln marek. W roku 1934 rezerw właściwie już prawie nie było, wynosiły one 83mln marek.
Rozwój gospodarczy znajdował odzwierciedlenie w stale malejącym przyroście naturalnym: w latach 1908-1913 – 13,0%, 1921-1925 – 8,8%, 1926-1930 – 6,6% .
Kwitnąca gospodarka nazistów
W 1930 r. NSDAP zdobyła 18,3% głosów, w 1932 r. w lipcu – 37,4%, w listopadzie – 33,1%. 30 stycznia 1933 r. prezydent Rzeszy powierzył Hitlerowi tekę kanclerza Rzeszy. W kolejnych wyborach w marcu 1933 r. NSDAP uzyskało 43,9% głosów co przełożyło się na 44,5% miejsc w Bundestagu. 6. lipca 1933 r. Hitler proklamował zakończenie „rewolucji narodowosocjalistycznej”. Ustawą z 14. lipca 1933 r. zakazano działalności wszelkich partii politycznych poza NSDAP. W wyborach 12. listopada 1933 r. NSDAP zdobyła 92,2% głosów. Od 1. sierpnia 1934 r. Hitler łączył stanowiska prezydenta i kanclerza Rzeszy. Odtąd pełnia władzy należała do Hitlera, mógł robić co chciał. Stał ponad państwem, a jego wola stanowiła najwyższe prawo.
W 1932 r. było w Niemczech 141tys. domów mieszkalnych, w następnym roku po dojściu Hitlera do władzy było ich już 284tys.! W latach 1933-1938 dochód narodowy Niemiec wzrósł ponad dwukrotnie, podobnie przemysł ciężki i zbrojeniowy zwiększył moce ponad dwukrotnie, produkcja stali wzrosła ponad czterokrotnie, a wydobycie rud żelaza wzrosło prawie pięciokrotnie. Wskaźnik produkcji dóbr przemysłowych w latach 1932-1938 wzrósł ponad dwukrotnie, w tym dóbr inwestycyjnych ponad trzykrotnie. Zbudowano w tym okresie od podstaw przemysł włókien sztucznych, produkcję syntetycznej benzyny i kauczuku, a w produkcji aluminium Niemcy wysunęły się na pierwsze miejsce w świecie. W przemyśle samochodowym zatrudnienie wzrosło z 65tys. (1933 r.) do 220tys. (1938 r.). Wprowadzono program wielkich robót publicznych, w tym ponad 5tys. km autostrad oraz pierwsze na świecie lotniska i poligony. W rolnictwie średnia wydajność produkcji zbóż wzrosła z 21 do 26 q/ha.
Bezrobocie spadło z 30% na 1,3% tj. zmalało ponad dwudziestokrotnie. W 1932 r. zawodowo czynnych było 18,0mln osób, z tego zatrudnionych 12,0mln, a bezrobotnych 6,0mln osób, natomiast w 1938 r. zawodowo czynnych było już 21,0mln osób, zatrudnionych 20,8mln, a bezrobotnych zaledwie 200tys. Po 1938 r. odczuwany był w Niemczech brak rąk do pracy . Te zmiany świat obserwował z zapartym tchem.
W latach 1934-1939 eksport Niemiec wzrósł 2,3 razy, a import – 2,0 razy. III Rzesza miała tak silną pozycję, że przed wybuchem II wojny światowej była monopolistą w obrotach zagranicznych Bułgarii, Jugosławii, Rumunii i Węgier.
Dla porównania światowa produkcja przemysłowa osiągnęła dopiero w 1937 r. poziom sprzed Wielkiego Kryzysu. Wkrótce potem w 1938 r. nastąpił jej spadek o 10%. W USA, Francji i Belgii aż do II wojny światowej nie osiągnięto poziomu produkcji sprzed Wielkiego Kryzysu (w 1938 r. w USA osiągnięto poziom zaledwie 72% produkcji z 1929 r.).
Dochody państwa niemieckiego wzrosły z 7mld marek w 1932 r. do 17mld w latach 1938/1939 tj. 2,4 razy. Jednocześnie siła nabywcza pieniądza nie zmalała pomimo, że obieg pieniężny wzrósł z 2,9mld w 1932 r. do blisko 15mld w 1939 r. O skali zaufania Niemców do swojej gospodarki świadczy wielkość długu publicznego: wzrósł z 7,8mld w 1933 r. do 21mld w 1938 r. To były głównie pożyczone państwu oszczędności gospodarstw domowych.
Późniejsze sukcesy militarne wymagały ogromnych nakładów na zbrojenia, które ponoszone były w sposób tajny. Tajność wynikała z konieczności ukrycia ich przed państwami Ententy. Przeznaczono zatem na zbrojenia środki spoza oficjalnego obiegu. W latach 1933-1938 r. na zbrojenia w Niemczech wydano 90mld marek tj. sześć razy więcej niż we Francji. W 1939 r. wydatki na zbrojenia przekroczyły 30% PKB. Co najmniej 55-60% kosztów pokryto z długu publicznego, a więc kosztem gospodarstw domowych. A mimo to poparcie dla Hitlera jeszcze w tym okresie było bezgraniczne. Gdziekolwiek się pojawił zbierały się spontanicznie wielotysięczne wiwatujące na jego cześć tłumy. Auto, którym jeździł obsypywane było kwiatami. „Wszędzie we wsiach chłopi przerywali pracę, kobiety machały rękami […] Opinia publiczna przypisywała tylko i wyłącznie Hitlerowi sukcesy gospodarcze i w polityce zagranicznej, w coraz większym stopniu widziano w nim realizatora marzeń o potężnych, pewnych siebie i zjednoczonych Niemczech” .
Gigantyczne budowle nazizmu
Hitler rządził zaledwie dwanaście lat. Żył z poczuciem misji. Był przekonany, że jego III Rzesza przetrwa tysiąc lat. Parady i wiece niemal zawsze odbywały się w sceneriach o monumentalnych rozmiarach, często z użyciem światła potęgującego efekt wielkości. Jego zdaniem, wielkość czasów najlepiej obrazowały gigantyczne budowle. Zamiłowanie do architektury wyniósł z młodości.
Planował wzniesienie gigantycznych budowli i przebudowę ponad 30 miast. Pierwszą chronologicznie miała być Norymberga, ale tuż potem Berlin, Monachium, Linz, Hanower, Augsburg, Brema, Bayreuth, Wrocław, Gdańsk, Drezno, Düsseldorf, Graz, Hamburg, Hanower, Heidelberg, Innsbruck, Kolonia, Królewiec, Kłajpeda, Monastyr, Oldenburg, Poznań, Praga, Saarbrücken, Salzburg, Szczecin, Waldbröl, Wolfsburg, Würzburg, Wuppertal i Weimar. Przed wybuchem wojny pracowało 10-12 architektów mających specjalne pełnomocnictwa dla realizacji tych wielkich projektów. Najbardziej znanym z nich był generalny inspektor budowlany, późniejszy minister ds. uzbrojenia i amunicji Albert Speer.
Pierwszym z przebudowywanych miast była Norymberga, miasto wielkich masowych manifestacji – Parteitagów (dni partii). W Norymberdze już w 1934 r. na Zeppelinfeld Hitler kazał wznieść kamienną trybunę długości 390m, a wysoką na 24m. Cały projekt zabudowy terenów zjazdowych zajmował powierzchnię 16,5km2. Tzw. „Pole Marcowe” o wymiarach 1050x700m obramowane było trybunami o wysokości 14m, z których wyrastały 24 wieże wysokie na 40m każda. Na trybunach były miejsca dla 160tys. widzów. Z „Pola Marcowego” odchodziła trasa defiladowa o długości 2km i szerokości 80m. Obok mieścił się „wielki stadion” na 400tys. widzów. Stadion miał wymiary 550x460m, oraz obudowany był pomieszczeniami o kubaturze 8,5mln m3 (dla porównania piramida Cheopsa ma kubaturę zaledwie 2,57mln m3). Koszt realizacji projektu 700-800mln marek. W 1937 r. na wystawie w Paryżu Projekt zdobył Grand Prix. W tym samym roku wmurowano kamień węgielny pod budowę.
„Berlin musi zmienić swe oblicze by dostosować się do wielkiej, nowej misji” (Hitler) … czyli wielka rozbudowa Berlina
„Berlin jako światowa stolica będzie porównywalny ze starożytnym Egiptem, Babilonem albo Rzymem. Czymże są Paryż albo Londyn naprzeciwko!” (Hitler). Przebudowa Berlina miała być ukończona w 1950 r. Przewidywano wydatkowanie na ten cel m.in. 500mln DM przez 11 lat. Niektóre obiekty ukończono, budowę innych wstrzymano z powodu prowadzonych działań wojennych, jeszcze inne nie wyszły poza stadium projektów. We współczesnym Berlinie nie zachowały się żadne ślady tych budowli (mieszkam w nim od wielu lat i szukałem ich śladów wielokrotnie).
Docelowo dla przebudowy Berlina miało być rozebranych 50tys. domów i wysiedlonych 150tys. mieszkańców. Centralnym punktem Berlina miała być kopulasta hala o kubaturze 21mln m3 (średnica kopuły – 290m, na powierzchni 38tys. m2 hala mogła pomieścić 150tys-180tys. ludzi; na zwieńczeniu kopuły na wysokości 290m potężny orzeł trzymał w szponach kulę ziemską). Hala znajdowała się przy Adolf-Hitler-Platz. Inne znajdujące się tam obiekty to:
● pałac mieszkalny Hitlera o kubaturze 1,9mln m3 (pałac wraz z ogrodami miał powierzchnię 2mln m2, sala jadalna miała wymiary 92x32m, długość fasady budynku – 280m);
● pomieszczenia robocze Hitlera wraz z Kancelarią Rzeszy – 1,2 mln m3 (długość drogi dla odwiedzających dyplomatów wynosiła 504m),
● kancelarie podległe Kancelarii Rzeszy – 200 tys. m3,
● siedziba Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu – 600 tys. m3,
● nowy gmach Reichstagu – 350tys. m3.
Łączna kubatura budowli przy Adolf-Hitler-Platz wynosiła 25,5mln m3.
Główną ulicą Berlina miała być reprezentacyjna Prachtstrasse, o szerokości 5 km. Na niej miały znajdować się siedziby najważniejszych urzędów państwowych, a także m.in.
● Łuk Wielki (triumfalny) o szerokości 170m, głębokości 119m i wysokości 117m, o kubaturze 2,4mln m3 czyli 49 razy większy od łuku triumfalnego na polach elizejskich („Będzie to przynajmniej godny pomnik dla miliona ośmiuset tysięcy naszych poległych w wojnie światowej. Nazwisko każdego z nich zostanie wykute w granicie” ).
● Urząd Marszałka Rzeszy o kubaturze 580tys.m3 (hall w tej budowli miał wymiary 48x48m i wysokość 43m), a także nowy Ratusz Berliński o długości 450m i wysokości do 60m, Naczelne Dowództwo Kriegsmarine o długości 320m, berlińskie prezydium policji – 280m, hala żołnierska o długości 250m, głębokości 90m i wysokości 83m.
Reprezentacyjny charakter Prachtstrasse miały podkreślać takie obiekty jak m.in. luksusowe kino premierowe, wielkie kino dla 2tys. widzów, opera, trzy teatry, sala koncertowa, sala kongresowa zwana „domem narodów”, hotel o 21 piętrach na 1,5tys. łóżek, varietés, wielkie i wytworne restauracje, kryta pływalnia w rzymskim stylu, dworzec centralny większy od nowojorskiego Grand Central Terminal (dziedziniec dworcowy miał wymiary 1000x330m) .
